Sądy I instancji

W ramach polskiego wymiaru sprawiedliwości, zgodnie z zagwarantowaną stronom przez Konstytucję zasadą instancyjności postępowania sądowego, wyróżnia się sądy pierwszej i drugiej instancji. Do tych pierwszych zalicza się sądy rejonowe (w sądownictwie powszechnym) i odpowiadające im w sądownictwie wojskowym sądy garnizonowe, a także wojewódzkie sądy administracyjne (w sądownictwie administracyjnym). Pozostałe sądy mogą orzekać zarówno w pierwszej, jak i w drugiej instancji. Sądy rejonowe rozstrzygają sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, o ile nie są one zastrzeżone dla innych sądów. W szczególności sądy rejonowe rozpoznają sprawy o wykroczenia, sprawy nieletnich, większość spraw z zakresu prawa rodzinnego (np. ustalenie bądź zaprzeczenie ojcostwa, alimenty), prawa pracy (np.

przywrócenie do pracy) i ubezpieczeń społecznych (np. odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy). Podobnie wojskowe sądy garnizonowe orzekają jako pierwsza instancja we wszystkich sprawach, z wyjątkiem tych, które ustawa przekazuje do właściwości innych sądów (tj. np. w sprawach o wykroczenia popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, jak również żołnierzy sił zbrojnych państw obcych, przebywających na terenie Rzeczypospolitej Polskiej). Sądy okręgowe orzekają w pierwszej instancji w sprawach karnych o zbrodnie i niektóre występki (np.

służbę w obcym wojsku, dzieciobójstwo, przerwanie ciąży wbrew ustawie i bez zgody kobiety, pobicie typu kwalifikowanego czy też zabójstwo w afekcie). Ponadto, sąd apelacyjny, jeśli tego wymaga sytuacja (szczególna waga sprawy lub jej wyjątkowa zawiłość), na wniosek sądu rejonowego ma możliwość przekazania sprawy o każde przestępstwo sądowi okręgowemu, pełniącemu wówczas funkcję sądu pierwszej instancji. Podobnie jak w sądownictwie powszechnym, w pierwszej instancji orzekają również wojskowe sądy okręgowe – w określonych rodzajach spraw (np. przestępstw popełnionych przez żołnierzy w stopniu majora lub wyższym). Sądem pierwszej instancji może być też sąd apelacyjny – gdy pełni funkcję sądu dyscyplinarnego dla sędziów sądów powszechnych. Jako pierwsza (i jedyna) instancja orzeka też Naczelny Sąd Administracyjny – podejmując uchwały wyjaśniające przepisy prawne oraz rozstrzygając spory kompetencyjne lub spory o właściwość.